भारत र नेपालका नेताहरूको एकअर्काका देशहरूमा हुने द्विपक्षीय भ्रमणहरू सधैं महत्त्वपूर्ण घटनाहरू हुन्, जसलाई दुवै पक्षले गम्भीरताका साथ लिएका छन्, किनभने दुई देशलाई बाँध्ने सम्बन्धहरू सभ्यतापूर्ण छन्, उनीहरूलाई खुला सीमाङ्कन गर्ने सीमाहरू र तिनीहरूका जनताबीचको आत्मीयता जडित छ। गहिरो सामाजिक-धार्मिक र आर्थिक आधारहरू।

भारतीय समकक्षी नरेन्द्र मोदीको निमन्त्रणामा नेपालका प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल गत वैशाख ३१ गते चारदिने औपचारिक भ्रमणका लागि भारत आइपुग्दा उनको त्यो गम्भीरता र न्यानोपनको सन्देश दिएको थियो । मुख्य सचिव, अन्य सचिवहरू बाहेक आफ्नो मन्त्रिपरिषद्का कम्तीमा पाँचजना मन्त्रीहरू सम्मिलित चार दर्जन बलियो आधिकारिक प्रतिनिधिमण्डलको नेतृत्व गर्दै आएका प्रचण्डलाई दाहालको रूपमा चिनिने सम्बन्धको दायरा पनि व्यापक रूपमा चिनिन्छ। वरिष्ठ सरकारी अधिकारीहरू। जुन ३ मा प्रचण्ड आफ्नो चलिरहेको भ्रमणबाट काठमाडौं फर्कने बेलासम्ममा उनले भारतका अधिकांश शीर्ष नेतृत्वलाई भेटेर धेरै महत्त्वपूर्ण सम्झौतामा हस्ताक्षर गरिसकेका थिए। नेपाली राजनीतिको योजनामा नयाँ दिल्लीको सफल भ्रमण र भारतीय नेतृत्वसँगको सौहार्दताले नेपाली नेताहरूलाई केही हदसम्म पु¥याउँछ ।

गत डिसेम्बरमा पदभार ग्रहण गरेपछि प्रचण्डको पहिलो विदेश भ्रमण नयाँदिल्ली भ्रमण केही पटक स्थगित भएपछि हुन लागेको हो । प्रधानमन्त्री हुँदा प्रचण्डले पहिले चीन जाने रोजेका थिए, तर अहिले बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (बिआरआई) को छिमेकी छिमेकी श्रीलंका र पाकिस्तानका समस्याका खबरदारीका कथाहरूले नेपाललाई टाढा-टाढासम्म वैधानिक डर पैदा गरेको छ। हालैका महिनाहरूमा बीआरआईमा संलग्नतामा निकै चिसो भयो।

विगत केही महिनामा प्रचण्डको भारत भ्रमण स्थगित हुनुको मुख्य कारण उनको सरकारले नेपालमा देखिएको राजनीतिक अस्थिरता हो । नेपाली प्रधानमन्त्रीले आफ्नो बगाललाई सँगै राख्ने प्रयासमा विगत पाँच महिनामा आठ वटा मन्त्रीमण्डल विस्तार गर्नु परेको छ । नेपालमा सँधै अस्थिर राजनीतिक स्थानको अर्थ पनि डिसेम्बर २०२२ मा सत्तामा आएको सत्तारूढ गठबन्धनमा लगातार दुईवटा परिवर्तनहरू भएका छन् र धेरै भ्रष्टाचार काण्डहरू पनि बाहिर आएका छन्। नेपाली कांग्रेसलाई छाडेर पूर्वप्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीसँग मिलेर प्रचण्ड डिसेम्बरमा नाटकीय गठबन्धनमा सत्तामा आएका थिए । शर्मा ओली नेतृत्वको नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी – एकीकृत माक्र्सवादी लेनिनवादी (एनसीपी-एमाले) जसले नेपालमा राजतन्त्रको अन्त्य पछि तेस्रो पटक प्रधानमन्त्री बन्न मद्दत गर्यो। तर, राष्ट्रपति पदको उम्मेदवारीमा असहमति भएपछि फेब्रुअरीमा वाम गठबन्धन फुटेको थियो । त्यसपछि रामचन्द्र पौडेल नेपाली कांग्रेस र प्रचण्डको नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी माओवादी केन्द्रको समर्थनमा अध्यक्षमा निर्वाचित भएका थिए । तथापि, नेका-माओवादी केन्द्रको गठबन्धनको पुनरुत्थान, विगत तीन महिनामा धेरै विवादहरूले प्रभावित भएको छ, र यसले राजतन्त्रपछिको शक्ति अभिजात वर्गको भूमिकातर्फ ध्यानाकर्षण गरेको छ।

प्रचण्डको टोलीमा परराष्ट्रमन्त्री नारायणप्रकाश साउद, अर्थमन्त्री प्रकाशशरण महत, ऊर्जा, जलस्रोत तथा सिँचाइमन्त्री शक्ति बस्नेत, भौतिक पूर्वाधार तथा यातायातमन्त्री प्रकाश ज्वाला सहभागी रहेको परराष्ट्र मन्त्रालयले जनाएको छ । उद्योग वाणिज्य तथा आपूर्तिमन्त्री रमेश रिजालले… आफ्नो भ्रमणको एजेण्डाको कुरा गर्दा प्रचण्ड नेपाल आउने साँझ नेपाली दूतावासले आफ्नो प्रतिनिधिमण्डलको सम्मानमा आयोजना गरेको कार्यक्रममा सहभागी हुने कार्यक्रम थियो । त्यसको भोलिपल्ट, जुन १ गते नयाँ दिल्लीमा प्रधानमन्त्री दाहाल र उनका भारतीय समकक्षीबीच प्रतिनिधिमण्डलस्तरीय वार्तापछि विभिन्न सम्झौता, समझदारी र समारोहको रेखाङ्कन गरिएको थियो। प्रतिनिधिमण्डलस्तरीय वार्ताअघि नेपालका प्रधानमन्त्रीसँग राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार (एनएसए) अजित डोभाल, विदेश सचिव विनय मोहन कावात्रालगायत केही भारतीय मन्त्री र अधिकारीले भेट गर्ने कार्यक्रम थियो ।

प्रधानमन्त्री दाहालले भारतीय राष्ट्रपति द्रौपदी मुर्मु र उपराष्ट्रपति जगदीप धनखरसँग शिष्टाचार भेट गर्ने भारतीय विदेश मन्त्रालयले जनाएको छ । उनले नयाँ दिल्लीमा नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघ (एफएनसीसीआई) र भारतीय उद्योग परिसंघ (सीआईआई) को संयुक्त आयोजनामा हुने नेपाल–भारत व्यापार शिखर सम्मेलनलाई पनि सम्बोधन गर्ने मन्त्रालयले जनाएको छ । MEA बाट जारी विज्ञप्तिमा थप भनिएको छ, “आधिकारिक संलग्नताका अतिरिक्त, प्रधानमन्त्री दाहालले आफ्नो भ्रमणको एक भागको रूपमा उज्जैन र इन्दोर (भारतीय राज्य मध्य प्रदेश) को पनि भ्रमण गर्नेछन्”।

भारत जानुअघि प्रचण्डले नेपालका पूर्वप्रधानमन्त्री, परराष्ट्रमन्त्री र विभिन्न राजनीतिक दलका नेताहरूसँग भेट गरी आगामी भ्रमणका विषयमा छलफल गरेको उहाँका सहयोगीहरूले बताएका छन् । नयाँदिल्लीस्थित नेपाली दूतावासमा आयोजित कार्यक्रममा प्रचण्डले ‘मेरो भ्रमणको उद्देश्य द्विपक्षीय सम्बन्धलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउने हो’ भने । काठमाडौं पोष्टले प्रचण्डको नयाँ दिल्ली भ्रमणका क्रममा नेपालले ऊर्जा सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्ने सम्भावना रहेको र दुवै पक्षले पानी र कृषि सहयोगलगायतका कम्तीमा ६ वटा सम्झौता गर्ने बताएको छ । प्रधानमन्त्रीले यसअघि नयाँ दिल्लीमा भएको द्विपक्षीय वार्तामा नेपाललाई हवाई रुट उपलब्ध गराउने विषय उठाउने पनि बताउनुभएको थियो । उनले भने, ‘हामी हवाई रुटको विषयमा गम्भीर रुपमा छलफल गरिरहेका छौं र यस विषयमा केही सकारात्मक नतिजा आउने अपेक्षा गरेका छौँ ।

नेपालका परराष्ट्रमन्त्री साउदका अनुसार द्विपक्षीय वार्तामा विद्युत् व्यापार, प्रसारण लाइन निर्माण, एकीकृत जाँच चौकी खोल्नेलगायत द्विपक्षीय हित र चासोका सम्पूर्ण पहँुचका विषयमा छलफल हुनेछ । त्यसैगरी नेपालको ऊर्जा तथा जलविद्युत, व्यापार तथा यातायात र हवाई मार्गमा भारतीय लगानी प्रवद्र्धनका विषयमा पनि छलफल हुनेछ । नेपालले भारतसँग दीर्घकालीन ऊर्जा व्यापारको विषयलाई प्राथमिकतामा राखेको छ । त्यसैगरी नेपालले भारतलाई बंगलादेशमा विद्युत् व्यापारका लागि मार्ग प्रशस्त गर्न आग्रह गर्दै आएको छ । बंगलादेशले नेपालबाट ५० मेगावाट बिजुली लिन सहमत भइसकेको छ ।

साझा डिजिटल भुक्तानी, नेपालको चाँदनी–दोधारा क्षेत्रमा सुख्खा बन्दरगाह निर्माण, नेपालगन्जमा एकीकृत जाँच चौकी उद्घाटन र नयाँ एकीकृत जाँच चौकी स्थापना गर्ने सम्झौता भएको नेपाली अधिकारीलाई उद्धृत गर्दै द काठमाडौं पोष्टले जनाएको छ । प्रचण्डको भ्रमणका क्रममा भैरहवामा सबै सहमति हुने सम्भावना थियो । त्यसैगरी विराटनगरमा रेल यार्ड उद्घाटन, दुईवटा पेट्रोलियम पाइपलाइन निर्माण र विस्तार, भारतमा नेपाल टेलिभिजन प्रसारण गर्न दिने, भारत हुँदै नेपाल र बंगलादेशबीचको ऊर्जा व्यापार, दुई सरकारी निकायबीच विद्युत् व्यापारसम्बन्धी सम्झौतालगायतका विषयमा छलफल भएको थियो । बारम्बार स्वीकृति नपाउने गरी भारतीय विकासकर्ताहरूद्वारा तल्लो अरुण र फुकोट कर्णाली निर्माण, सीमापार प्रसारण लाइन र नेपाललाई रासायनिक मल आपूर्ति गर्ने काम २५ वर्षसम्म।

साउदले जोड दिनुभयो, “हाम्रो मुख्य चुनौतीहरू प्राथमिकताका आधारमा समझदारी कायम गरी बाँकी रहेका समस्याहरूलाई समाधान गर्ने र विकासका विभिन्न क्षेत्रमा सहकार्य गरेर अगाडि बढ्नु हो। यस तरिकाले, यदि त्यहाँ कुनै भिन्नताहरू छन् भने हामी क्रमबद्ध गर्न सक्छौं। पारवहन सन्धि २०१९ मा समाप्त भइसकेको छ र नेपाल भूपरिवेष्ठित नेपालका लागि अति महत्त्वपूर्ण भएकाले यसलाई जतिसक्दो चाँडो नवीकरण गर्न चाहन्छ। उनले दुई देशका अधिकारीहरु पारवहन सन्धिमा हस्ताक्षर गर्ने तयारीमा जुटेको बताए । साउदले भारतसँग नेपालको ठूलो व्यापार घाटा रहेको र यो खाडल घटाउन काठमाडौंले भारतमा निकासी हुने आफ्ना उत्पादनमा भन्सारमा छुट दिन चाहेको बताए । उनले भने, ‘जनता र सामान ढुवानीमा सहजताका लागि नेपालको सुदूरपश्चिमको डडेल्धुरा जिल्लालाई भारतको उत्तराखण्डसँग जोड्ने केही पुल निर्माणमा भारतले सहयोग गर्ने विषयमा पनि छलफल गर्नेछौँ । नेपाल पनि भारतसँग कृषि क्षेत्रमा सहकार्य गर्न चाहन्छ । सीमा विवादमा संयुक्त सीमा कार्यदलले काम गरिरहेको र दुई देशका सम्बन्धित सरकारी अधिकारीले वार्ता र वार्ताबाटै बाँकी रहेका समस्या समाधान गर्ने साउदले बताए ।

प्रचण्ड र मोदीबीच भेट हुनुअघि भारतका राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार अजित डोभाल र परराष्ट्र सचिव विनयमोहन क्वात्राले प्रचण्डलाई भेटेका थिए । नेपालका प्रधानमन्त्रीका एक सहयोगीले भने, “भेट (डोभाल र क्वात्रासँग)ले भ्रमणको टोन तय गर्‍यो र केही महत्त्वपूर्ण एजेन्डाहरू छलफल गरियो। उनीहरुले प्रायः दुई प्रधानमन्त्रीबीचको भेटमा आउने सम्भावित नेपालको सरोकारलाई सम्बोधन गर्ने उपायबारे छलफल गरेका थिए। जसमा सीमा विवाद, नेपाल–भारत सम्बन्धमा प्रबुद्ध व्यक्ति समूहको प्रतिवेदन र नयाँ हवाई रुट खोल्ने विषय समावेश थिए । साउदले व्यवहारिक रूपमा पोष्ट गरे कि “हाम्रा केही सरोकारहरू उठाइनेछ र छलफल गरिनेछ भने केही विवादहरू समाधान गर्न समय लाग्नेछ”।

नरेन्द्र मोदीसँगको भेटअघि प्रचण्डले भने, ‘विमानस्थलमा मेरो स्वागत र आतिथ्यताबाट म खुसी छु । हामी मोदीजीसँगको मेरो वार्तामा व्यापार र पारवहनमा केही सफलताको आशा गरिरहेका छौं।” प्रधानमन्त्री मोदीले प्रचण्डसँगको बृहत् वार्ता सकिएपछि आफू र नेपालका नेताले दुई देशबीचको साझेदारीलाई भविष्यमा ‘सुपर हिट’ बनाउन धेरै महत्वपूर्ण निर्णय गरेको बताए । प्रचण्डको उपस्थितिमा उनले थपे, “हामी हाम्रो सम्बन्धलाई हिमालयको उचाइमा पुर्‍याउने प्रयास जारी राख्नेछौं। र यस भावनामा, हामी सबै समस्याहरू समाधान गर्नेछौं, चाहे त्यो सीमा सम्बन्धित होस् वा अन्य कुनै मुद्दा।” वार्तापछि, मोदी र प्रचण्डले संयुक्त रूपमा धेरै पूर्वाधार परियोजनाहरू सुरु गरे र दुई पक्षले व्यापार र ऊर्जा लगायतका विभिन्न क्षेत्रमा सहयोग बढाउन सात सम्झौतामा हस्ताक्षर गरे। दुवै नेताले भारतको रुपैडिहा र नेपालको नेपालगञ्जमा एकीकृत जाँच चौकीको उद्घाटन गरेका थिए । उनीहरुले बिहारको बथनाहाबाट नेपाल भन्सार यार्डसम्मको कार्गो ट्रेनलाई पनि झण्डा देखाएको थियो ।

प्रचण्डका प्रमुख राजनीतिक सल्लाहकार हरिबोल गजुरेलले प्रचण्डको भ्रमणको मुख्य उद्देश्य नेपाल र भारतबीच विश्वास निर्माण गर्नु रहेको द काठमाण्डौ पोस्टलाई बताए । ओली तल्लो तहमा डुबेका थिए । समय लाग्ने प्रक्रिया भएकाले सीमा विवाद समाधानको सन्दर्भमा गजुरेलले खासै अपेक्षा गरेनन् । भ्रमणका क्रममा दुई देशबीच भारत र बंगलादेशमा दीर्घकालीन नेपाली ऊर्जा निर्यातलगायतका आर्थिक सहयोगका केही सम्झौतामा सहमति हुनेछ । गजुरेलले भने, ‘यस्ता सम्झौताले हाम्रो आयातको बोझ कम हुन्छ । उनले थपे, “सीमा मोर्चामा, समाधान अलि जटिल र समय खपत गर्ने छ। सीमा विवादलाई अतिरञ्जित गर्ने कुनै कारण छैन। हामीले बिस्तारै विश्वास निर्माण गर्न र मतभेदहरू समाधान गर्न आवश्यक छ, र त्यसपछि मात्र सीमा मामिलाहरू समाधान गर्न लाग्नुपर्छ।”

द प्रिन्टका वरिष्ठ परामर्श सम्पादक ज्योति मल्होत्राको विश्वास छ, “प्रचण्डको यो भारत भ्रमणलाई आफ्नो स्थिति सुदृढ पार्ने कदमका रूपमा हेरिनुपर्छ । भारतले प्रचण्डलाई समर्थन गरेको छ, जसरी यसले सामान्यतया नेपाली कांग्रेस जस्ता परम्परागत राजनीतिक दलहरूलाई गर्छ, किनभने यसले ओलीलाई पूर्ण रूपमा विश्वास गर्दैन।” यसबाहेक, “चिनियाँ ड्र्यागनले हिमालयको नेपाल र भुटानदेखि हिन्द महासागरको माल्दिभ्स र श्रीलंकासम्म उपमहाद्वीपमा आफ्नो प्रभाव विस्तार गरिरहेको भारतले बुझेको छ। प्रचण्ड-देउवाको जोडीलाई लुकाउनु भनेको दिल्लीको सान्त्वनाको कार्य हो कि उनका विरोधीहरू भन्दा पनि नेपालमा उनका साथीहरू सत्तामा छन् … यो प्रचण्डको भारत भ्रमणको सन्देश हो – प्रधानमन्त्री मोदीलाई उनी भारतको मित्रता र दुर्व्यवहारको कदर गर्दछन् भनी बताउन। – उल्टो। प्रचण्डलाई थाहा छ कि आफ्नो देशलाई आर्थिक सहायता चाहिन्छ, विशेष गरी यो क्षेत्र कोविडबाट उत्पन्न भएकोले, दिल्लीको गहुँको उपहार धेरै स्वागतयोग्य छ। प्रचण्डले शक्तिशाली बन्दै गएको र G-20 जस्ता विश्वको सबैभन्दा शक्तिशाली संस्थाको हिस्सा बनिरहेको भारतको विरोधमा बस्नु मुर्खता हो भन्ने पनि बुझेका छन् । मल्होत्राले भने, “दिल्लीले पनि आफ्नो हितको रक्षा गर्ने स्थिर र स्थिर नेपाल चाहन्छ। त्यसै गर्न प्रचण्ड र देउवाको संयोजन राम्रो देखिन्छ ।”

केपीको निराशा पछि शर्मा ओलीले भारत र नेपालबीचको सम्बन्ध सुमधुर हुँदै गएको दिन र प्रचण्डको भारत भ्रमणले विवादित विषयलाई कुशलतापूर्वक व्यवस्थापन गर्दै समग्र सम्बन्ध विस्तार गर्ने दुवै पक्षको मनसायको दृश्य प्रदर्शन हो ।