भारत र बंगलादेशमा बग्ने ब्रह्मपुत्र र दक्षिण पूर्व एसियामा बग्ने मेकोङ जस्ता ठूला नदीहरूमा चीनको बाँधले यी डाउनस्ट्रीम रिपेरियन देशहरूमा बाढी आउन सक्ने वा पानीको अभाव सिर्जना गर्ने सम्भाव्यतामा चीनलाई रणनीतिक लाभ दिँदै चिन्ता बढाएको छ। बाँधहरूले चीनका छिमेकीहरूका लागि गम्भीर सुरक्षा जोखिम पनि खडा गर्दछ किनकि उनीहरूले यसलाई यी नदीहरूको पानीको बहावलाई हेरफेर गर्ने उपकरण दिन्छन्।

ब्रह्मपुत्रको सबैभन्दा तल्लो नदी भएकाले बंगलादेश चीनले गरेको बाँध गतिविधिबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित हुनेछ । बाँधहरूले सघन जनसंख्या भएको देशमा जीविकोपार्जन र कृषिलाई दिगो बनाउनको लागि महत्त्वपूर्ण नदीको प्रवाहलाई बाधा पुर्‍याउने क्षमता राख्दछ। तथ्याङ्क अनुसार, बंगलादेशको कम्तिमा 60% जनसंख्या ब्रह्मपुत्रको क्याचमेन्ट बेसिनमा निर्भर छ। चीनले पानीको कुनै पनि एकपक्षीय निकासीले यसको अर्थतन्त्रलाई अपरिवर्तनीय क्षति पुर्‍याउन सक्छ।

अरुणाचल प्रदेशको छेउछाउमा रहेको नदीमा एउटा मोडमा चीनको योजनाबद्ध सुपर बाँधले भारतको लागि गम्भीर सुरक्षा असर पार्ने बाहेक अचानक बाढी आउन सक्छ वा पानीको अभाव सिर्जना गर्न सक्छ। यस्तो ठूलो बाँधले नदीले बगाएको उर्वर माटोको ठूलो मात्रालाई रोक्न सक्छ, जसले तल्लो क्षेत्रमा खेतीलाई प्रतिकूल असर गर्छ। ब्रह्मपुत्रको माथिल्लो भागमा यी जल-डाइभर्सन परियोजनाहरू मार्फत, चीनले नदीको प्रवाह र मार्ग परिवर्तन गर्न सक्छ।

ब्रह्मपुत्रमा प्रस्तावित बाँधले पनि दुई राष्ट्रबीचको अविश्वास बढाएको छ । उदाहरणका लागि, चीनले उनीहरूबीच अवस्थित हाइड्रोलोजिकल डाटा साझेदारी सम्झौताको बावजुद डोकलाम विवादको समयमा भारतबाट हाइड्रोलोजिकल डाटा रोक्यो।

मेकोङ नदीको किनारमा, चीनको खण्डमा व्यापक बाँधले डाउनस्ट्रीम राज्यहरूमा विशेष गरी भियतनाम र कम्बोडियामा सबैभन्दा गम्भीर प्रभाव पारेको छ। चीनलाई दक्षिण पूर्वी एसियाली देशहरूले मेकोङ नदीमा बाँधहरूको श्रृंखलाले डाउनस्ट्रीम देशहरूमा पानीको अभावलाई झनै बढाएको आरोप लगाएका छन्। यसले पानीको प्रवाहमा परिवर्तन ल्याएको छ र तल्लो तटीय देशहरूमा मत्स्यपालन, कृषि र जैविक विविधतालाई असर गरेको छ।

चीनले पानीको बहावलाई नियन्त्रण गरेर यी देशहरूलाई आर्थिक नोक्सान पुर्‍याउन सक्छ। मेकोङका सबै देशको अर्थतन्त्र नदीमा निर्भर छ। मेकोङको बाढी मैदान र ३७ सिमसार क्षेत्रले कम्बोडिया, लाओस, म्यानमार, भियतनाम र थाइल्यान्डका करिब ६ करोड १० लाख मानिस बसोबास गर्छन्।

लाओस धेरै हदसम्म बिजुली उत्पादनको स्रोतको रूपमा मेकोङमा निर्भर छ भने कम्बोडिया, लाओस र थाइल्याण्ड माछा मार्ने र भियतनाम धान बाली र माछा मार्ने प्राकृतिक भण्डारमा निर्भर छ।

माथिल्लो मेकोङ बेसिनमा भएका विकास गतिविधिहरूले क्षेत्रीय स्थिरता र यस क्षेत्रको शक्ति सन्तुलनलाई पनि चुनौती दिएको छ। माथिल्लो मेकोङको बाँधलाई तल्लो तटीय राज्यहरूका लागि भूराजनीतिक जोखिम मानिएको छ। केही विज्ञहरूले डाउनस्ट्रीम मेकङ देशहरूको जल सुरक्षा जोखिमलाई दक्षिण चीन सागरमा चीनको विवादास्पद टापु-निर्माणसँग तुलना गर्छन्।

एकै क्षणमा, थाइल्याण्डको मुख्य उत्तरी निर्यात हब चियाङ राईबाट चीनमा सञ्चालित धेरै कार्गो डुङ्गाहरू पानीको स्तर कम भएका कारण माथिल्लो भागमा चिनियाँ बाँधहरूबाट बग्ने अचानक रोकिएका कारण अलपत्र परेका थिए। अर्को क्षणमा, चीनका लागि सामान बोकेका दर्जनौं डुङ्गाहरू म्यानमार र लाओस बीचको नदीको किनारमा उथले पानीका कारण छाडिएका थिए।

चीनले पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरमा उत्तरी सिन्धु नदी कास्केडको भागको रूपमा निर्माण गर्ने वाचा गरेका पाँचवटा बाँधहरूले भारत र पाकिस्तान लगायत तल्लो नदीका राज्यहरूमा पानीको बहावलाई नकारात्मक असर पार्ने सम्भावना छ, विशेष गरी गैर-मनसुन महिनाहरूमा। डाउनस्ट्रीम कृषिलाई समर्थन गर्ने सिल्टको।

चीनले यी नदीहरूको प्रवाहलाई प्रदूषित गरेर, प्रयोगको लागि अयोग्य बनाएर पनि तोडफोड गर्न सक्छ। उदाहरणका लागि, सियाङ नदी, जो लोहित र दिबाङ डाउनस्ट्रीममा मिल्छ र ब्रह्मपुत्र बन्यो, 2017 मा हिलो र कालो भयो र मानव उपभोगको लागि अयोग्य भयो। यसले अरुणाचल प्रदेशको चामलको कटोरा सियाङ उपत्यकाको कृषि उत्पादनमा गम्भीर असर पारेको छ।

एक रिपोर्ट अनुसार मेकाङ नदीमा जलविद्युत बाँधले विगत दुई दशकमा नाटकीय प्रभाव पारेको छ। यसले अव्यावहारिक बाढी र खडेरी, सुख्खा मौसममा कम पानी र स्तर र तलछटमा थोपा झर्ने कारणले जैविक विविधता र मत्स्यपालनमा ठूलो प्रभाव पारेको छ। जलवायु परिवर्तनले बढेको, मुख्यधाराको बाँधहरूले मेकाङ नदीको पानीमा निर्भर माछापालन र म्यानग्रोभ वनहरूलाई खतरामा पारेको छ।

जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय प्यानलका अनुसार हिमालय क्षेत्र भूकम्प र त्यसका कारण हुने प्राकृतिक प्रकोपको उच्च जोखिममा रहेको छ । तसर्थ, आधुनिक पूर्वाधार परियोजनाहरू (बाँधहरू) को कुनै पनि वृद्धिले सम्पूर्ण क्षेत्रलाई गम्भीर खतरामा पार्ने सम्भावना छ। ब्रह्मपुत्र र सिन्धु नदीमा खडेरी र बाढीको अनुसन्धान गर्ने कोलम्बिया विश्वविद्यालयको लामन्ट-डोहर्टी अर्थ अब्जर्भेटरीका मुकुन्द पलाट रावले पनि बाँध निर्माणका कारण ब्रह्मपुत्रमा बाढीको उच्च आवृत्तिको लागि तल्लो नदीका देशहरूलाई तयार रहनुपर्ने चेतावनी दिए।